Cây rau

1. Nguồn gốc, phân bố

Rau đay (tên khoa học Corchorus olitorius L.), thuộc họ Đay (Tiliaceae hay Malvaceae tùy phân loại), là loài thực vật có nguồn gốc ở khu vực nhiệt đới châu Phi và Ấn Độ. Từ lâu, rau đay đã được con người thuần hóa để làm rau ăn lá và lấy sợi (đay lấy sợi).

Cây phân bố rộng rãi ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới như châu Phi, Nam Á, Đông Nam Á, Trung Quốc, Nhật Bản và khu vực Địa Trung Hải. Ở Việt Nam, rau đay được trồng khắp nơi, phổ biến nhất tại các vùng đồng bằng và trung du. Ngoài mục đích lấy lá nấu canh, một số giống đay còn được trồng để lấy sợi phục vụ công nghiệp.

Cây thường gặp ở các bãi đất hoang, đất ẩm ven sông, ven ruộng, nương rẫy và được trồng xen trong vườn hộ gia đình.

2. Mô tả sơ bộ về cây rau đay

Đặc điểm thực vật học cảu cây rau 

Rau đay là loại cây thân thảo hằng năm, mọc thẳng, chiều cao trung bình từ 1–2 m.

• Thân: Tròn, cứng, có màu xanh hoặc tía, thường phân cành ít.

• Rễ: Rễ cọc, ăn sâu trong đất, thích hợp với đất tơi xốp và đủ ẩm.

• Lá: Hình mác, có răng cưa thưa, phiến lá mỏng, màu xanh bóng. Mép lá thường có 2 răng nhọn kéo dài.

• Hoa: Nhỏ, màu vàng, mọc đơn độc hoặc tụ lại ở nách lá.

• Quả: Hình thon dài, có khía dọc, khi chín chuyển màu nâu, chứa nhiều hạt nhỏ.

• Hạt: Hình bầu dục, màu nâu xám hoặc đen, dùng để gieo trồng.

Cây sinh trưởng nhanh trong điều kiện nóng ẩm, có thể cao tới 2 m nếu được chăm sóc tốt.

3. Các giống rau đay

Ở Việt Nam thường có 2 nhóm chính:

• Rau đay trắng: Lá mỏng, xanh nhạt, thân xanh, mềm, dễ ăn, thường được trồng nhiều để lấy lá nấu canh.

• Rau đay đỏ (hay đay tía): Thân, lá có màu tím đỏ, ít phổ biến hơn, thường được trồng xen.
  Ngoài ra, còn có giống đay lấy sợi (cao, thân dai, ít phân nhánh) nhưng không dùng làm rau ăn.

Rau đay trắng và rau đay đỏ

4. Thời vụ trồng (dương lịch) cây rau đay

• Miền Bắc: Rau đay được gieo từ tháng 3 đến tháng 5, thu hoạch từ tháng 5 đến tháng 9, thích hợp nhất vào mùa hè.

• Miền Nam: Có thể trồng quanh năm, nhưng tốt nhất vào đầu mùa mưa để cây sinh trưởng nhanh, lá xanh tốt.

5. Công dụng, tác dụng của cây rau đay

Món ngon từ rau 

5.1. Giá trị dinh dưỡng và ẩm thực

• Lá rau đay non và ngọn là phần được sử dụng phổ biến nhất. Khi nấu chín, rau đay có độ nhớt đặc trưng, tạo cảm giác mát dịu và dễ ăn, rất thích hợp trong những ngày hè oi nóng.

• Ở Việt Nam, rau đay thường được nấu canh cùng cua đồng, mồng tơi, mướp, tạo thành món ăn truyền thống dân dã, vừa ngon vừa bổ dưỡng.

• Canh rau đay có tác dụng giải nhiệt cơ thể, giúp chống khát và cung cấp nhiều vitamin, khoáng chất cho bữa cơm hàng ngày.

• Trên thế giới, đặc biệt là ở châu Phi và Trung Đông, rau đay là nguyên liệu chính để nấu món Molokhia – một loại súp đặc sánh, có giá trị dinh dưỡng cao và được coi là món ăn quốc hồn quốc túy của Ai Cập.

• Một số vùng còn dùng rau đay làm thức ăn bổ sung cho gia súc nhờ hàm lượng protein và chất xơ khá cao.

5.2. Công dụng trong y học cổ truyền

Theo Đông y, rau đay có vị ngọt, tính hàn, không độc, đi vào kinh tâm, can và tiểu trường, có nhiều tác dụng:

• Thanh nhiệt, giải độc: Dùng cho người nóng trong, nhiệt miệng, phát ban, say nắng.

• Nhuận tràng, lợi tiểu: Đặc biệt hiệu quả trong điều trị táo bón, tiểu tiện khó khăn, bí tiểu.

• Lợi sữa: Rau đay từ lâu được coi là một trong những loại rau tốt nhất cho phụ nữ sau sinh ít sữa, nhờ thành phần giàu vitamin A, sắt và chất nhầy.

• Mát máu, cầm máu: Một số tài liệu cổ ghi nhận rau đay có thể dùng trong các trường hợp đại tiện ra máu, kiết lỵ.

• Giải độc, tiêu viêm ngoài da: Lá giã nát đắp lên da trị mụn nhọt, rôm sảy, mẩn ngứa, làm mát da và giảm sưng tấy.

Ngoài ra, trong dân gian còn lưu truyền việc dùng rễ đay nấu nước uống để lợi tiểu và hỗ trợ điều trị sỏi thận.

5.3. Theo nghiên cứu hiện đại

Các công trình nghiên cứu gần đây đã chứng minh một số tác dụng sinh học quan trọng của rau đay:

• Nhuận tràng tự nhiên: Chất nhầy pectin trong rau đay giúp làm mềm phân, bôi trơn đường ruột, giảm táo bón, đặc biệt hữu ích cho người già và phụ nữ sau sinh.

• Giảm cholesterol và bảo vệ tim mạch: Pectin và các chất xơ hòa tan có khả năng liên kết với acid mật, hỗ trợ đào thải cholesterol xấu ra ngoài.

• Chống oxy hóa, tăng cường miễn dịch: Các hợp chất phenolic, carotenoid và vitamin C trong rau đay giúp trung hòa gốc tự do, ngăn ngừa lão hóa tế bào.

• Hỗ trợ chống thiếu máu: Hàm lượng sắt và folate cao giúp phòng ngừa thiếu máu do thiếu sắt, nhất là ở phụ nữ mang thai.

• Kháng viêm, kháng khuẩn: Một số nghiên cứu chỉ ra chiết xuất từ lá rau đay có khả năng ức chế vi khuẩn gây bệnh đường ruột và viêm nhiễm ngoài da.

• Hỗ trợ tiêu hóa: Rau đay chứa enzyme và chất xơ giúp kích thích nhu động ruột, giảm chứng khó tiêu.

5.4. Ứng dụng khác

• Trong công nghiệp thực phẩm: Hạt rau đay có thể dùng chiết xuất chất nhầy, ứng dụng trong chế biến thực phẩm và dược phẩm.

• Trong chăn nuôi: Lá và thân non rau đay được sử dụng làm nguồn thức ăn xanh cho gia súc, giúp tăng năng suất sữa ở trâu bò.

• Trong công nghiệp dệt sợi: Một số giống đay không dùng làm rau được trồng để lấy sợi sản xuất bao bì, dây thừng, lưới…